Wołyń

Wołyń (ukr. Волинь) – kraina historyczna w dorzeczu górnego Bugu oraz dopływów Dniepru: Prypeci, Styru, Horynia i Słuczy, obecnie część Ukrainy - obwody wołyński i rówieński, zachodnia część żytomierskiego oraz północne części tarnopolskiego i chmielnickiego.
Według Jana Długosza nazwa pochodzi od zamku Wołyń nad Bugiem (obecnie Gródek koło Hrubieszowa). Według Nestora nazwa wywodzi się od plemienia słowiańskiego Wołynian.

Główne miasta to: Łuck, Kowel, Dubno, Równe, Krzemieniec, Nowogród Wołyński (Zwiahel), Włodzimierz Wołyński, Ostróg, Owrucz, Zasław, Starokonstantynów.

Klimat kontynentalny, ze znaczną różnicą temperatur między upalnym latem a mroźną zimą. Wiosna i jesień bardzo krótkie. W ciągu roku często nagłe skoki temperatury zależne od kierunku wiatrów.

W części północnej znajduje się Polesie Wołyńskie, natomiast w części południowej właściwy Wołyń. Granica przebiega wzdłuż linii Luboml-Kowel-Równe-Korzec.

Polesie Wołyńskie
Jest to równina płaska, niska, pokryta błotami, bagnami i lasami przecięta płynącymi równolegle ku północy dopływami Prypeci.
Wołyń właściwy
Jest to teren pagórkowaty, a w niektórych częściach górzysty. Gleby urodzajne.
Wzgórza wododziałowe o przebiegu północno-wschodnim (Bug / Stochód) ciągną się od rzeki Bug (Uściług) po Styr tworząc lewy, urwisty brzeg tej rzeki. Najwyższe wzniesienia dochodzą do 281 m.
Wzgórza Krzemienieckie (Awratyńskie) o przebiegu równoleżnikowym stanowią przedłużenie Woroniaków i ciągną się między Radziwiłłowem a Zdołbunowem. Najwyższe wzniesienie to Góra Bony pod Krzemieńcem 407 m.
Góry Pełczańskie
Góry Dermańskie

Większa część Wołynia leży w dorzeczu Morza Czarnego za pośrednictwem Prypeci. Niewielka część znajduje się w dorzeczu Morza Bałtyckiego za pośrednictwem Bugu, który stanowi zachodnią granicę Wołynia.

Bug na obszarze Wołynia ma brzeg płaski, miejscami bagnisty. Jedynym dopływem jest Ługa która wpływa do Bugu w rejonie Uściługa.
Prypeć
Wypływa na północ od Opalina. Ma płaskie, bagniste brzegi. Wszystkie rzeki Wołynia są jej dopływami lub dopływami dopływów.

Historia

W okresie Neolitu na terenie Wołynia pojawiła się kultura pucharów lejkowatych, a po niej kultura amfor kulistych. W epoce brązu - kultura strzyżowska. We wczesnym średniowieczu zamieszkany przez wschodniosłowiańskie plemiona Bużan i Dulebów, które do końca X wieku tworzyli odrębne państwo.
XI-XV wiek
Po podziale dzielnicowym Rusi Kijowskiej od 1199 na ziemiach Wołynia istniało księstwo włodzimierskie ze stolicą we Włodzimierzu Wołyńskim. Najwybitniejszym jego władcą, w latach 1201–1264, był Daniel Halicki, który doprowadził do połączenia księstwa włodzimierskiego z księstwem halickim tworząc Ruś Halicko-Wołyńską.

Po najazdach mongolskich 1240–1241, Wołyń stał się terenem postępującej rywalizacji polsko-litewskiej. Ostatecznie został podzielony między Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie. Włodzimierz Wołyński został zajęty w 1366 przez Kazimierza Wielkiego.

XVI-XIX wiek
Od 1569 na mocy unii lubelskiej przyłączony w całości przez Zygmunta II Augusta do Korony. Obejmował tereny województwa wołyńskiego oraz część kijowskiego. W czasie powstania kozackiego Bohdana Chmielnickiego najdalej na zachód wysunięty teren penetracji kozackiej. W 1651 doszło tu do zwycięskiej dla wojsk Rzeczypospolitej bitwy pod Beresteczkiem.

W 1772 w wyniku I rozbioru południowy fragment znalazł się w granicach Austrii. Po II rozbiorze podzielony nową granicą między Rzeczpospolitą a Cesarstwem Rosyjskim. Pozostała część w granicach Rosji od 1795, jako gubernia wołyńska ze stolicą w Żytomierzu. Teren działalności powstańczej w czasie powstania styczniowego.

Wielkim ciosem dla polskości Wołynia były represje jakie spadły na polską ludność po powstaniach: listopadowym i styczniowym. Rząd Rosji zamknął polskie szkoły, klasztory, parafie i zmuszał katolików do konwersji na prawosławie. Nastąpiło wynarodowienie dziesiątków tysięcy polskich rodzin.

XX wiek

1901-1918

W okresie I wojny światowej w latach 1915-1916 na terenie Wołynia toczyły się ciężkie walki pozycyjne. Uczestniczyły w nich I, II i III Brygada Legionów Polskich, m.in. pod Kostiuchnówką.

1918-1939
II Rzeczpospolita, skład narodowościowy
Krzyż Wołynia

Wołyń w latach 20. i 30. XX wieku zamieszkiwana była w 70% przez Ukraińców. Po zakończeniu I wojny światowej teren ten traktatem Ryskim z 18 marca 1921 został prawnie przyłączony do Polski, lecz faktycznie należał do RP od maja 1919. Administrowany był przez Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich do czasu utworzenia odrębnego województwa wołyńskiego z stolicą w Łucku co nastąpiło w 1921. Powstałe wówczas województwo istniało do końca II RP.

Dominującą ludnością w województwie byli Ukraińcy, stanowiący ponad 2/3 ludności. Byli oni przeważnie rolnikami, 87% ludności mieszkało na wsi. Województwo było jednak ogromnie zacofane cywilizacyjne, co wynikało z uprzedniej polityki rosyjskiej. Np. prawie 70% ludności stanowili analfabeci, rolnictwo można porównać jedynie z poleskim. W latach 20. istniała jeszcze trójpolówka. Brak było sieci szkolnej, drogowej, szpitali. Sytuacja uległa poprawie dzięki zmianie polityki. Liczba analfabetów w 1931 r. spadła o 20%. Większe znaczenie miało jednak jego położenie o strategicznej wartości militarnej i olbrzymie możliwości mobilizacyjne.

Kwestia ukraińska na Wołyniu była bardzo mocno powiązana z sytuacją wewnętrzną w ZSRR i jego polityką ukraińską. W 1920 roku powołano w Pradze Ukraińską Wojskową Organizację, do której należało dokonywanie ataków o charakterze terrorystycznym na obszarze Polski i Związku Radzieckiego z głównym zamierzeniem odzyskania niepodległości. Najbardziej spektakularnymi akcjami UWO były próby zabicia Józefa Piłsudskiego w 1921 czy prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w 1924. W 1929 roku UWO zostało formalnie przyłączone jako autonomiczne ramię zbrojne do nowopowstałej nielegalnie działającej Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, ukierunkowanej na utworzenie niepodległego państwa Ukraińskiego od Małopolski po Don. Przeciwnikiem politycznym OUNu było Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo Demokratyczne, które było największym ukraińskim legalnie działającym ugrupowaniem politycznym w II Rzeczypospolitej i opowiadało się za współpracą z Polską.

Konieczne jest rozróżnienie podejścia władz polskich i podejścia samych Ukraińców do kwestii niepodległości w dwóch krainach w Małopolsce i na Wołyniu. Ukraińcy mieszkający na terenie małopolski[potrzebne źródło] byli grekokatolikami, a kościół greckokatolicki był podstawowym czynnikiem kształtującym ich świadomość narodową. Małopolska w dobie zaborów podległa była cesarstwu austro-węgierskiemu w którym umożliwiano powstawanie struktur narodowych, na tym terenie próbowano tez zbudować Zachodnioukraińską Republikę Ludową, która upadła po kilku miesiącach krwawych walk z państwem polskim, rozbudzając pragnienie niepodległości wśród młodego pokolenia.

Na Wołyniu stosunki między Polakami i Ukraińcami przynajmniej początkowo po I wojnie światowej nie były tak zantagonizowane, gdyż nacje te w równym stopniu były uciskane przez zaborcę, a władzom rosyjskim nie zależało na rozbudzeniu świadomości ukraińskiej. Realizowano politykę wynaradawiania czego przejawem jest wyniszczenie kościoła Unickiego i krzewienie wiary prawosławnej. W okresie międzywojennym władze polskie starały się podtrzymywać i pogłębiać te wszystkie różnice, aby zapobiec przenikaniu idei narodowych z Małopolski na Polesie i Wołyń. Przejawiało się to istnieniem tzw. Kanału Sokalskiego, przebiegającego wzdłuż dawnej granicy austriacko-rosyjskiej. Na północ od tej linii nie mogły działać istniejące na innych terenach Polski ukraińskie organizacje polityczne, kulturalno-oświatowe i gospodarcze.

Bardzo istotną postacią w kreowaniu polskiej polityki względem Ukraińców był dwukrotny wojewoda Wołyński Henryk Józewski. Od końca sierpnia 1927 r. szef Gabinetu Prezesa Rady Ministrów Józefa Piłsudskiego, w grudniu 1928 roku został mianowany wojewodą wołyńskim. W grudniu 1929 r. został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Kazimierza Bartla, a następnie Walerego Sławka. W 1930 r. objął po raz drugi stanowisko wojewody wołyńskiego. Na Wołyniu prowadził politykę doprowadzenia do zgodnego współżycia Polaków i Ukraińców. Uważał, że ośrodkiem porozumienia powinien stać się właśnie Wołyń. Twierdził, że ukraiński ruch narodowy musi stanąć przed alternatywą wyboru między Polską a ZSRR. Był zwolennikiem rozwoju samorządu lokalnego w oparciu o urzędników ukraińskich i koncentrował się na zwiększeniu ukraińskich uprawnień w dziedzinie samorządu. W oświacie, w szkołach dwujęzycznych (tzw. utrakwistycznych) wprowadzono jako obowiązkowy język ukraiński. Popierał również rozbudowywanie ukraińskich i polsko-ukraińskich organizacji społecznych, takich jak Wołyńskie Zjednoczenie Ukraińskie, ukraińska partia polityczna, założona w 1931 na Wołyniu. Ukraińcy zrzeszeni w tej organizacji wierzyli, że dzięki dobrym układom z rządem sanacyjnym mogą uzyskać znaczną autonomię lub też w przyszłości niepodległość Ukrainy. Wpływ tej partii był jednak niewielki, ograniczał się do terytorium Wołynia, partia ta funkcjonowała praktycznie tylko dzięki rządowemu poparciu. Wśród współpracowników Józewskiego znaleźli się liczni działacze państwowi URL (m.in. były adiutant Petlury, Stepan Skrypnyk). Jednocześnie był przy tym przeciwny rozszerzaniu wpływów i działalności niektórych ukraińskich organizacji politycznych i społecznych (np. Proswity) z Galicji na Wołyń. Po śmierci Piłsudskiego pozycja Józewskiego na Wołyniu zaczęła słabnąć. Jego przeciwnicy zarzucali mu, że zbytnio faworyzuje Ukraińców. W kwietniu 1938 został odwołany ze stanowiska wojewody wołyńskiego. Eksperyment wołyński Józewskiego był największą, najbardziej konsekwentną i kompleksową próbą rozwiązania kwestii ukraińskiej w II Rzeczypospolitej.

Na jego miejsce mianowano 13 kwietnia 1938 roku Aleksandra Hauke-Nowaka, byłego wojewodę łódzkiego, który był protegowanym marszałka Edwarda Śmigłego-Rydza. Jego nominacja związana była ze zmianą polityki wobec Ukraińców dokonaną przez obóz sanacyjny (utworzenie Obozu Zjednoczenia Narodowego i próba zbliżenia do środowisk i haseł endecji). kwietniu 1938, na Wołyniu rozpoczęły się represje skierowane przeciw ludności ukraińskiej (m.in. przymusowa akcja konwersji na rzymski katolicyzm), wielu ukraińskich działaczy było więzionych w obozie w Berezie Kartuskiej. Nowak wojewodą był do czasu wybuchu II wojny światowej, a po jej wybuchu sytuacja na Wołyniu zmieniła się diametralnie.

Łuck był ważnym ośrodkiem kulturalnym i oświatowym: istniały tam dwa zawodowe teatry: polski i ukraiński, dwa gimnazja, muzeum, biblioteka. W 1937 r. powstało Wołyńskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk. W Krzemieńcu od 1920 istniało znane Liceum Krzemienieckie z osobnym statutem i osobowością prawną (założone w 1805 i zlikwidowane przez władze rosyjskie po powstaniu listopadowym).

1939-1945
Po agresji wojsk ZSRR z 17 września 1939 Wołyń włączono do Ukraińskiej SRR (utworzono obwody: łucki i rówieński). W lutym, kwietniu i czerwcu 1940 miały miejsce masowe wywózki ludności polskiej i uznawanej przez komunistów za niebezpieczną klasowo na Syberię. Na mocy umów między III Rzeszą a ZSRR ludność niemiecką wysiedlono do Rzeszy.

Po ataku III Rzeszy na ZSRR w roku 1941 Wołyń został zajęty przez wojska niemieckie. Niemcy wraz z kolaborantami ukraińskimi wymordowali ok. 150 tysięcy Żydów[2]. W Równem ustanowiono stolicę Komisariatu Rzeszy „Ukraina”. Region stał się terenem aktywnej działalności OUN i UPA, dążących do utworzenia państwa ukraińskiego pod protektoratem Niemiec. Dążenia te były bezskuteczne, gdyż Niemcy kwestię ukraińską traktowali instrumentalnie. Dążąc do utworzenia jednolitego etnicznie regionu nacjonaliści ukraińscy przy bierności Niemców przystąpili do eksterminacji ludności polskiej. Od lutego 1943 do stycznia 1944 - ze szczególnym nasileniem w lecie 1943 - dochodziło do czystek etnicznych, czyli zorganizowanego ludobójstwa na ludności polskiej (zob. rzeź wołyńska).

Na Wołyniu były zorganizowane struktury Polskiego Państwa Podziemnego: Okręgowa Delegatura Rządu RP na Kraj, i Armia Krajowa (SZP-ZWZ-AK). Najsilniejszym związkiem taktycznym AK była 27 Wołyńska Dywizja Piechoty, która wspierała samoobronę organizowaną przez ludność polskich miejscowości broniącą się przed terrorem UPA. Wiosną 1944 r. 27 WDP wystąpiła jako zwarta jednostka (ok.8 tys. żołnierzy) i walcząc z Niemcami i nacjonalistami ukraińskimi dotarła na Lubelszczyznę. Działała również radziecka partyzantka.
1945-1991 [edytuj]

Od 1945 Wołyń znajdował się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej - części składowej ZSRR. Po II wojnie światowej ocaleni Polacy (ok. 200 tysięcy) zostali wysiedleni przez sowieckie władze ukraińskie, głównie na Śląsk i Ziemie Odzyskane. Na ich miejsce osadzano ludność ukraińską wysiedlaną z terenów wschodnich województw RP: rzeszowskiego i lubelskiego, a także ze wschodniej i centralnej Ukrainy. Czesi natomiast w większości repatriowali się do Czechosłowacji[3]. Ukraińcy mieli nadzieję na administracyjne przyłączenie do Wołynia południowych rejonów dawnego województwa poleskiego z Brześciem, co jednak nie nastąpiło.
od 1991

Od 1991 w niepodległej Ukrainie. Obszar przedwojennego województwa wołyńskiego obejmuje obecnie dwa obwody: wołyński ze stolicą w Łucku i rówieński ze stolicą w Równem, oraz część tarnopolskiego (Krzemieniec). Z geograficznego punktu widzenia, oprócz Wołynia właściwego obejmują one również południowy skraj Polesia. Wschodnia część Wołynia (przed II wojną światową w granicach ZSRR) należy natomiast do obwodów żytomierskiego i chmielnickiego. Tam też dotrwała do dzisiejszych czasów znaczna mniejszość polska.